پرسش: چه کسانی در تشییع حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها حضور داشتند؟
بنا بر نقل برخی منابع، هنگامی که خبر شهادت حضرت فاطمه‌سلام‌الله‌علیها در مدینه انتشار یافت، مردم در اطراف منزل علی‌علیه‌السلام جمع شدند تا در نماز و تشییع جنازه شرکت کنند؛ اما «ابوذر» از خانه بیرون آمد و با بیان اینکه کار دفن دختر پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله به تأخیر افتاده است، مردم را متفرق کرد.1
حضرت زهراسلام‌الله‌علیها در وصیتش تأکید کرده بود که او را شبانه غسل و کفن کنند.2 در نزدیکی بقیع، مسجدی بود که برای نماز خواندن بر جنازه‌ها اختصاص داده شده بود؛3 به همین دلیل احتمال دارد 7 تا ۸ نفری که برای شرکت در تشییع شبانه، خوانده شده بودند، جنازه را به مسجد بُردند و امیرالمومنین علی‌علیه‌السلام و همراهان بر جنازه حضرت زهراسلام‌الله‌علیها نماز خواندند. اما در این که: چه کسانی در تشییع حضرت حضور داشتند؟ میان منابع شیعه و سنی اختلاف نظر وجود دارد. منابع تاریخی، نام تشییع‌کنندگان حضرت را متذکر نشده‌اند؛ اما در مورد حاضران در نماز، به افرادی اشاره کرده‌اند که احتمالا همان‌ها در تشییع حضرت زهراسلام‌الله‌علیها حاضر بوده‌اند.
قدیمی‌ترین نقل دراین‌باره، گزارش ابن عباس است: «على‌عليه‌السّلام» شب هنگام «عبّاس»، «فضل»، «مقداد»، «سلمان»، «ابوذر» و «عمّار» را فراخواند؛ سپس «عبّاس» جلو رفت و بر حضرت نماز خواند و او را دفن كردند».4 بعد از نقل ابن عباس ، ابن سعد (م230ق) نقل‌های مختلف را ذکر کرده است: وی خبر نماز خواندن «ابوبکر»، «امام علی‌علیه‌السلام» و «عباس بن عبدالمطلب» را از راویان مختلف آورده؛ اما خود، نقل صحیح را انتخاب نکرده است. از بین این گزارش‌ها، روایت «عَمرَه بنت عبدالرحمن» مبنی بر نماز خواندن «عباس بن عبدالمطلب» بر حضرت و داخل قبر گذاشتن «فضل بن عباس» و «علی‌علیه‌السلام» مورد توجه قرار گرفته5 و منابع بعد، همین نقل را آورده‌اند.6 «عمره بنت عبدالرحمن»، خواهرزاده عایشه و پرورش‌یافته مکتب وی است. وی از عایشه روایات زیادی نقل کرده است.7 به نظر می‌رسد همین وابستگی، در روایتِ نمازگزاران بر حضرت زهراسلام‌الله‌علیها تاثیر گذاشته و حضور حضرت علی‌علیه‌السلام و یارانش را در هنگام تشییع حضرت زهراسلام‌الله‌علیها کم‌رنگ جلوه داده است.
در میان شیعه، تنها به حضور سلمان، ابوذر و عمار در تشییع حضرت زهراسلام‌الله‌علیها اشاره کرده‌اند.8 همچنین طبق نقلی از امیرالمومنین آمده است: «زمين به خاطر هفت نفر آفريده شده و مردم به خاطر آنان روزى مىخورند و به خاطر آنان باران مىبارد و پيروز مىشوند: ابوذر، سلمان، مقداد، عمّار، حذيفه و عبدالله بن مسعود».9 شیخ صدوق (م381ق) بعد از نقل این روایت در ادامه آورده، آنان همان كسانى هستند كه در نماز بر جنازه فاطمه‌سلام‌الله‌علیها شركت داشتند.10 برخی منابع شیعی بعدی، همین افراد را در تشییع حاضر می‌دانند؛ البته نام ابن مسعود را نمی‌آورند11 و یا علاوه بر افراد ذکر شده، به حضور «امام حسن» و «امام حسین»علیهماالسلام، «عقیل»، «زبیر بن عوام» و «بُرَیدَه» و تعدادی از بنی هاشم اشاره دارند.12 در روایتی از «امام صادق‌علیه‌السلام» است که «سلمان»، «مقداد»، «ابوذر»، «ابن مسعود»، «عباس» و «زبیر بن عوام» شاهد دفن حضرت زهراسلام‌الله‌علیها بودند.13 برخی دیگر نیز افرادی چون: «اسامه»، «عبدالله بن جعفر»، «عبدالله بن عباس»، دختران علی‌علیه‌السلام و زنان قریش را در تشییع حاضر دانسته‌اند.14
با توجه به آنچه درباره حاضران در تشییع حضرت زهراسلام‌الله‌علیها بیان شد؛ سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و عباس به اتفاق سیره‌نویسان، در نماز حضور داشتند؛ همچنین نمی‌توان حضور امام حسن و امام حسین‌علیهماالسلام، دختران امام علی‌علیه‌السلام و برخی زنان چون فضه، کنیز حضرت زهراعلیهاالسلام، ام ایمن و اسماء بنت عمیس را نادیده گرفت، احتمال دارد نام فضل بن عباس، عقیل (برادر امیرالمؤمنین)، بریده، حذیفه، ابن مسعود، عبدالله بن جعفر، زبیر بن عوام، عبدالله بن عباس و اسامه بعدها به نقل‌ها اضافه شده باشد. البته صرف عدم نقل نام افراد در منابع نمی‌تواند دلیلی بر عدم حضور افراد دیگر باشد.
پی نوشت:
- قتال نیشابوری، محمد بن احمد (م508ق)، روضه الواعظین، قم: انتشارات رضی، 1375ش، ج1، ص 152.
- مجلسی، محمد باقر (م1110ق)، بحارالانوار، بیروت: داراحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق، ج43، ص 214.
- ابن سعد، محمد بن سعد (م230)، الطبقات الکبری، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1410ق، ج8، ص 25.
- هلالی، سلیم بن قیس (م76ق) کتاب سلیم بن قیس، محقق محمد انصاری، قم: الهادی، 1405ق، ص 870.
- ابن سعد، الطبقات الکبری، ص 23-24.
- شیبانی، ابوبکر بن ابی عاصم (م287ق)، الاحاد و المعانی، تحقیق: باسم فیصل احمد الجوابره، ریاض: دار الرایه، 1411ق، ج5، ص 354؛ طبری، محمد بن جریر (م310ق)، تاریخ الطبری، بیروت: دارالتراث، چاپ دوم، 1387ق، ج3، ص 340-341؛ سید مرتضی در الشافی به نقل از طبری آورده کسی جز علی، عباس، مقداد و زبیر در تدفین حضرت زهرا علیه‌السلام حاضر نبود؛ اما این نقل از تاریخ طبری حذف شده است. (علم الهدی، سید مرتضی(م436ق)، الشافی فی الامامه، تحقیق: سید عبدالزهرا حسینی، تهران: موسسه الصادق علیه‌السلام ، بی تا، ج4، ص 114؛ ابن اثیر جزری،عزالدین (631 یا 631ق)، الکامل فی التاریخ، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دارالکتاب العلمیه، 1417ق، ج2، ص 200؛ نووی، یحیی بن شرف (م676ق)، تهذیب الاسماء و اللغات، ج2، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا، ج2، ص 353.
- احمدی میانجی، علی (م1379ش)، مکاتیب الرسول، قم: دارالحدیث، 1419ق، ج1، ص 680.
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب(م284 یا 292ق)، تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر، بی تا، ج2، ص 115.
- فرات بن ابراهیم (م352ق)، تفسیرفرات کوفی، تهران: موسسه الطبع و النشر فی وزاره الارشاد الاسلامی، 1410ق، ص570.
- شیخ صدوق، محمد بن علی (م381ق)، الخصال، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362ش، ج2، ص 361؛ شیخ مفید، محمد بن محمد (م413ق)، الاختصاص، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم: الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، 1413ق، ص 5.
- طوسی، محمد بن حسن (م460ق)، اختیار معرفه الرجال کشی، تحقیق مهدی رجائی، قم: موسسه آل البیت(ع)، 1363ش، ج1، ص 33-34.
- طبرسی، فضل بن حسن(م548ق)، تاج الموالید، بیروت: دارالقاری، 1422ق، ص 152؛ طبرسی، فضل بن حسن (م548ق)، اعلام الوری، تهران: اسلامیه، چاپ سوم، 1390ق، ص 80.
- مجلسی، بحار الانوار، ج43، ص 200؛ (به نقل از کتاب مصباح الانوار آورده که مؤلف آن مجهول است).
- بهائی، عمادالدین (م قرن هفتم)، کامل بهائی، تهران: مرتضوی، 1383ش، ص 313-314.
نظرات