سوال: چه کسانی در تشییع حضرت زهرا علیها السلام حضور داشتند؟

بنا بر نقل برخی منابع، هنگامی که خبر شهادت حضرت فاطمه علیها السلام در مدینه انتشار یافت، مردم در اطراف منزل علی علیه السلام جمع شدند تا در نماز و تشییع جنازه شرکت کنند، اما «ابوذر» از خانه بیرون آمد و با بیان اینکه کار دفن دختر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به تأخیر افتاده است، مردم را متفرق کرد. ¹

حضرت زهرا علیها السلام در وصیتش تاکید کرده بود که او را شبانه غسل و کفن کنند.² در نزدیکی بقیع، مسجدی بود که برای نماز خواندن بر جنازه ها اختصاص داده شده بود؛³ به همین دلیل احتمال دارد 7 تا ۸ نفری که برای شرکت در تشییع شبانه، خوانده شده بودند، جنازه را به مسجد بُردند و امیرالمومنین علی علیه السلام و همراهان بر جنازه حضرت زهرا علیها السلام نماز خواندند. اما در این که: چه کسانی در تشییع حضرت حضور داشتند؟ میان منابع شیعه و سنی اختلاف نظر وجود دارد. منابع تاریخی، نام تشییع کنندگان حضرت را متذکر نشده‌اند؛ اما در مورد حاضران در نماز، به افرادی اشاره کرده‌اند که احتمالا همانها در تشییع حضرت زهرا علیها السلام حاضر بوده‌اند.

قدیمی ترین نقل در این باره، گزارش ابن عباس است:« على عليه السّلام شب هنگام «عبّاس»،«فضل»، «مقداد»، «سلمان»، «ابوذر» و «عمّار» را فراخواند؛ سپس «عبّاس» جلو رفت و بر حضرت نماز خواند و او را دفن كردند».⁴ بعد از نقل ابن عباس ، ابن سعد(م 230ق) نقل های مختلف را ذکر کرده است: وی خبر نماز خواندن «ابوبکر»، «امام علی علیه السلام »و «عباس بن عبدالمطلب» را از راویان مختلف آورده؛ اما خود نقل صحیح را انتخاب نکرده است. از بین این گزارش ها، روایت «عَمرَه بنت عبدالرحمن» مبنی بر نماز خواندن «عباس بن عبدالمطلب» بر حضرت و داخل قبر گذاشتن «فضل بن عباس» و «علی علیه السلام » مورد توجه قرار گرفته⁵ و منابع بعد همین نقل را آورده‌اند.⁶ «عمره بنت عبدالرحمن»، خواهر زاده عایشه و پرورش یافته مکتب وی است. وی از عایشه روایات زیادی نقل کرده است.⁷ به نظر می رسد همین وابستگی، در روایتِ نمازگزاران بر حضرت زهراعلیها السلام تاثیر گذاشته و حضور حضرت علی علیه السلام و یارانش را در هنگام تشییع حضرت زهراعلیها السلام کمرنگ جلوه داده است.

در میان شیعه، تنها به حضور سلمان، ابوذر و عمار در تشییع حضرت زهرا علیها السلام اشاره کرده‌اند.⁸ هم چنین طبق نقلی از امیرالمومنین آمده است:« زمين به خاطر هفت نفر آفريده شده و مردم به خاطر آنان روزى مى‏خورند و به خاطر آنان باران مى‏بارد و پيروز مى‏شوند: ابوذر، سلمان، مقداد، عمّار، حذيفه و عبد الله بن مسعود».⁹ شیخ صدوق(م 381ق) بعد از نقل این روایت در ادامه آورده، آنان همان كسانى هستند كه در نماز بر جنازه فاطمه علیها السلام شركت داشتند.¹⁰ برخی منابع شیعی بعدی همین افراد را در تشییع حاضر می‌دانند؛ البته نام ابن مسعود را نمی‌آورند¹¹ و یا علاوه بر افراد ذکر شده، به حضور «امام حسن» و «امام حسین»علیهما السلام، «عقیل»، «زبیر بن عوام» و «بُرَیدَه» و تعدادی از بنی هاشم اشاره دارند.¹² در روایتی از «امام صادق علیه السلام »است که «سلمان»، «مقداد»، «ابوذر»، «ابن مسعود»، «عباس» و «زبیر بن عوام» شاهد دفن حضرت زهراعلیها السلام بودند.¹³ برخی دیگر نیز افرادی چون: «اسامه»، «عبدالله بن جعفر»، «عبدالله بن عباس»، دختران علی علیه السلام و زنان قریش را در تشییع حاضر دانسته‌اند.¹⁴

نتيجه :

با توجه به آنچه در باره حاضران در تشییع حضرت زهرا علیها السلام بیان شد؛ سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و عباس به اتفاق سیره‌نویسان، در نماز حضور داشتند؛ همچنین نمی توان حضور امام حسن و امام حسین علیهما السلام، دختران امام علی علیه السلام و برخی زنان چون فضه، کنیز حضرت زهرا علیها السلام، ام ایمن و اسماء بنت عمیس را نادیده گرفت، احتمال دارد نام فضل بن عباس، عقیل (برادر امیرالمؤمنین)، بریده، حذیفه، ابن مسعود، عبدالله بن جعفر، زبیر بن عوام، عبدالله بن عباس و اسامه بعدها به نقلها اضافه شده باشد. البته صرف عدم نقل نام افراد در منابع نمی تواند دلیلی بر عدم حضور افراد دیگر باشد.

پی‌نوشت: